به نقل از «ایرنا»

خواجه نصیرالدین طوسی؛ اعجوبه ریاضی و نجوم

تاریخ انتشار: ۱۲ تیر ۱۴۰۰ | کد خبر: ۳۲۴۲۳۱۶۸

به گواه تاریخ، روزگاری مشرق زمین گاهواره تمدن بوده است. در تاریخ مشرق زمین، سده هفتم ویژگی خاصی دارد؛ این عصر که از یک طرف سده جنگ است از طرفی دیگر دوره رونق علم و دانش بود، نابغه ای ظهور یافت که توانست علم، سیاست، دین و اخلاق را با سرپنجه تدبیر و تنویر خود پیوند دهد و با به کار گرفتن چنین استعدادی، قله های فرو پاشیده علم و دانش را دوباره بر افراشته سازد.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

او فیلسوف، منجم، متکلم و سیاستمداری به نام محمد بن محمد بن حسن معروف به خواجه نصرالدین طوسی بود. در روزگاری که حمله مغول، خاندان های کوچک و بزرگ را از هم پاشیده و دنیا از هجوم مغول ها به وحشت فرو رفته بود، ظهور چنین دانشمندی مایه اعجاز است.

زندگی و فراگیری علم

خواجه نصیرالدین طوسی در جمادی الاول سال ۵۹۷ قمری در جهرود قم یا در طوس دیده به جهان گشود. پدرش محمد بن حسن از فقها، علما و محدثان بنام طوس بود و خواجه علوم شرعی و ادبی را نزد وی آموخت و سپس به تحصیل علوم مختلف عقلی از قبیل الهیات، ریاضیات و طبیعیات پرداخت. [۱] وی پس از مدتی به منظور کسب علوم به نیشابور که در آن زمان مرکز علمی و پژوهشی و حضور علمای بزرگ محسوب می شد، رفت و اساتیدی چون معین الدین سالم بن بدران مصری و کمال الدین یونس موصلی را که در بیشتر علوم به ویژه ریاضی سرآمد روزگار بودند، انتخاب کرد و در حکمت مشاء و عملیات در خدمت فریدالدین داماد نیشابوری دانش اندوزی کرد و کم کم در تمام علوم عقلی و نقلی سرآمد شد و به عنوان عالمی برجسته شهرتی به دست آورد. [۲]

حمله مغول و حضور در قلاع اسماعیله

 این دوران از تاریخ ایران دورانی پرالتهاب بود زیرا مغولان از آسیای مرکزی به طرف خراسان در حال پیشروی بودند و شهرها را یکی پس از دیگری در می‌نوردیدند. در چنین فضای ناامنی مجال هیچگونه فعالیت عملی و پژوهشی برای دانشمندان وجود نداشت و خواجه نصیرالدین نیز از این قاعده مستثنی نبود. خواجه برای رهایی از فضای ملتهب به دنبال مکانی امن برای پژوهش های خود بود و در نتیجه قلاع اسماعیلیه را که تنها دژ محکم در مقابل مغولان بود، انتخاب کرد و دعوت ناصرالدین حاکم و محتشم قهستان را پذیرفت و به قلاع اسماعیلیه پناه برد، زیرا تنها جایی که توان مقابله با مغولان را داشت، قلاع اسماعیلیه بود و همچنین در دژهای اسماعیلیان، کتابخانه هایی غنی جهت پژوهش در زمینه های مختلف وجود داشت. [۳]

خواجه بیشتر وقت خود را صرف تالیف، ترجمه و تحلیل‌های مختلف کرد؛ از جمله ترجمه «طهاره الاعراق ابن‌مسکویه» که خواجه آن را به امر ناصرالدین از عربی به فارسی ترجمه کرد و آن را «اخلاق ناصری» نامید و چون خواست آن کتاب در حکمت عملی، کامل باشد، مباحثی را که عمده آن بخش سیاست مدن بود به آن افزود.

کتاب دیگر «رساله معینیه» است که خواجه آن را بنا به درخواست معین الدین، پسر ناصرالدین محتشم تالیف کرد. علاءالدین محمد بعد از شنیدن آوازه خواجه، وی را نزد خود فراخواند اما بعد از مدتی علاءالدین به قتل رسید و خواجه پس از آن نزد رکن الدین خورشاه بود تا این‌که در نهایت الموت به تصرف مغولان درآمد و حکومت اسماعیلیان را منقرض کردند. در نتیجه می‌توان گفت که خواجه نصیرالدین طوسی با وجود زمینه‌های مناسب برای استفاده از مناصب حکومتی و درباری در قلاع اسماعیلیه بیشتر وقت خود را صرف پژوهش و رواج علوم کرده و در این مدت کتاب های ارزنده تالیف کرد.

دربار هلاکو و رصدخانه مراغه

پس از آنکه قلاع اسماعیلیه به تصرف مغولان درآمد، خواجه تسلیم هلاکو شده و از مرگ نجات یافت و با حسن تدبیر خویش و شناختی که هلاکو نسبت به وی داشت، به دربار هلاکو راه یافت. مسلماً برخورداری وی از چنین شان و منزلتی به خاطر علم و حکمتش بود. هلاکو بعد از آشنایی بیشتر با خواجه نه تنها وی را در ساختن رصدخانه مراغه به خدمت گرفت، بلکه او را در شمار خواص خود درآورد و با وی در تدبیر حکومت مشورت می‌کرد. [۴]

خواجه نصیرالدین طوسی توانست در قامت مشاوری امین و محترم در دربار هلاکوخان حضور داشته باشد. خواجه در طول دوران حکومت وی بیشترین وقت خود را صرف تکمیل رصدخانه مراغه کرد. خواجه نصیر به عنوان یک منجم با حمایت هلاکو، مساعدت لازم را به دست آورد و به تاسیس رصدخانه مراغه همت گماشت و این رصدخانه همچون یک کانون علمی عمده در آن زمان مطرح شد. رصدخانه مراغه به کتابخانه ای بزرگ مجهز بود که کتاب‌هایی در زمینه های مختلف را در خود جای داده بود. طوسی برای توسعه آن تلاش های زیادی انجام داد و آثار متعدد نجومی را تالیف کرد که معروف‌ترین اثر او زیج ایلخانی (جداولی ایلخانی) را به فارسی نگارش کرد و بعدها به لاتین نیز ترجمه شد. [۵]

خدمات علمی

خواجه نصیرالدین طوسی که اندیشمندی جامع الاطراف بود در بیشتر زمینه‌های علمی به فعالیت و پژوهش‌های علمی پرداخته است. نگاهی به آثار او که به حدود ۱۵۰ رساله و نامه می‌رسد، به خوبی نشان ‌دهنده وسعت دانشش است. پژوهش‌های او که از نجوم تا فلسفه و علوم خفیه و سحرآمیز تا الهیات را شامل می‌شود به سه زبان فارسی، عربی و ترکی به نگارش درآمده اند که نشان دهنده تسلط وی بر این سه زبان است. [۶]

 خواجه نصیر طوسی پنج اثر در منطق تصنیف کرد که از میان آنها اساس الاقتباس که به فارسی نوشته شده، از همه مهم تر است. در این فن خواجه نصیر، تعالیم ابن سینا را دنبال کرد. او گامی تازه در مطالعه ارتباط بین منطق و ریاضیات برداشته و همچنین قیاس اقترانی را بهتر از اسلاف خود توضیح داده است. [۷]

وی همچنین آثاری در طالع‌بینی، علم رمالی، فلسفه، اخلاق و الهیات (کلام) نیز به نگارش درآورد. خواجه نصیرالدین طوسی تفسیری بر الاشارات و التنبیهات ابن سینا نوشت که فخرالدین رازی در سده گذشته به شدت بدان اثر تاخته بود. اما خواجه‌نصیر با نوشتن این شرح، تعالیم مشا را که نزدیک به ۲ سده تحت‌الشعاع کلام قرار گرفته بود، حیاتی دوباره بخشید و در برافروختن شعله های تازه فلسفه اسلامی در اسلام موفق شد. اما در عین حالی که ادعا می‌کرد که تنها پیرو ابن سینا است در مواضع متعددی چون علم خدا به جزئیات ماهیت فضا و مخلوق بودن عالم طبیعی، آشکارا به دیدگاه‌های سهروردی نزدیک شده است. در حقیقت خواجه‌نصیرالدین نخستین گام را در تلفیق تدریجی مکاتب مشایی و اشراقی برداشت. [۸]

افزون بر این خواجه نصیر به دلیل اشاعه و ترویج مذهب امامیه کتاب «تجرید العقاید» را نوشت که منبع عمده کلام شیعی محسوب می‌شود و بیش از چهارصد تفسیر و حاشیه بر آن نوشته شده است. وی همچنین رسایل عرفانی مانند «اوصاف الاشراف» را نیز تصنیف کرد.

معروف ترین اثر خواجه نصیرالدین طوسی در علم اخلاق کتاب «اخلاق ناصری» است. مقدمه اول تا زمانی که در دربار اسماعیلیان بوده و مقدمه دوم را زمانی که در دربار هلاکوخان حضور داشته و آن را به مغولان تقدیم کرده است و در مقاله دوم به طور صریح از تقدیم کتاب اخلاق ناصری به محتشم اسماعیلی اظهار ناراحتی کرده است. [۹] این کتاب با اتکا به تهذیب الاخلاق ابن مسکویه، یک نظام فلسفی را شرح می‌دهد، تعالیم اسلامی را با نظریه اخلاقی ارسطوئیان و تا اندازه ای با سنن افلاطونی ترکیب می‌کند. این اثر همچنین شامل مباحثی درباره روانشناسی نیز است. [۱۰]

نابغه علم ریاضیات

در ریاضیات، طوسی تحریراتی بر متون گذشته ریاضی- بطلمیوسی- نوشت. او همچنین بسیاری رسائل ابتکاری درباره حساب، هندسه و مثلثات به نگارش درآورد و در این آثار کار خیام را ادامه داد و به بسط ریاضیات محاسباتی کمک کرد. در هندسه نیز خواجه نصیر کار خیام را دنبال کرد و در الرساله الشافعیه، اصل پنجم اقلیدس را بررسی کرد اما برجسته‌ترین کمک وی به ریاضیات در مثلثات بود که وی در کتاب الشکل القطاع به گسترش مثلثات به مثابه شاخه ای مستقل از ریاضیات محض کمک کرد. [۱۱]

ابن خلدون مورخ نامی جهان عرب، طوسی را بزرگ‌ترین دانشمند ایران پس از اسلام لقب داد و بسیاری دیگر، خواجه نصیر را از بزرگ‌ترین دانشمندان اسلام در قرون وسطی می‌دانند. از سوی دیگر، خواجه را در علم هم‌تراز ابن سینا دانسته‌اند؛ با این تفاوت که شیخ‌الرئیس در طب سرآمد دوران بود و خواجه نصیر در ریاضیات از دیگران پیشی گرفت.

بسیاری از پیشرفت‌های علمی در جهان، ‌مرهون تلاش‌های خواجه نصیرالدین طوسی است. از آن جمله می‌توان به کشف قانون کروی سینوس‌ها در ریاضیات و ابداع روش هندسی با عنوان جفت طوسی در نجوم اشاره کرد. برخی محققان او را خالق علم مثلثات در ریاضی و برخی دیگر، از گسترش دهندگان علم مثلثات معرفی می‌کنند. کتاب‌های مثلثات خواجه در سده ۱۶ میلادی به زبان فرانسه ترجمه شده است.

درگذشت

سرانجام پس از تکمیل رصدخانه دیری نپایید که در ۶۷۲ قمری زمانی که خواجه نصیرالدین طوسی در بغداد بود، احساس بیماری کرد و در هجدهم ماه ذی الحجه که روز عید غدیر بود در بغداد وفات یافت و بنابر وصیتش در کاظمین به خاک سپرده شد. [۱۲]

منابع

[۱] صفا، ۱۳۷۳، ج۳، ص۱۲۰۲

[۲] نصر، سید حسین، ۱۳۸۳. سنت عقلانی اسلامی در ایران، ترجمه سعید دهقانی، تهران: قصیده سرا، ص ۳۲۲

[۳] صفا، ذبیح الله، ۱۳۷۳. تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس، ج۳، ص۱۲۰۳

[۴] مدرس رضوی، محمد، ۱۳۵۴. احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. ص ۸۳-۸۴

[۵] نصر، ص ۳۲۴

[۶]  همان، ۱۳۸۳، ص۳۲۳

[۷] نصر، ص۳۲۴)

[۸] همان، ص۳۲۸

[۹]  نصیرالدین طوسی، ۱۳۶۹. اخلاق ناصری، تنقیح و تصحیح: مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: نشر خوارزمی، ص۱۷-۲۲

[۱۰] نصر، ۱۳۸۳، ص ۳۲۹

[۱۱] همان، ص۳۲۳-۳۲۵

[۱۲] نصیرالدین طوسی، ۱۳۶۹، ص۲۸

برچسب‌ها ریاضیات فنی و مهندسی تاریخ ایران خواجه نصیرالدین طوسی

منبع: ایرنا

کلیدواژه: ریاضیات فنی و مهندسی تاریخ ایران ریاضیات فنی و مهندسی تاریخ ایران خواجه نصیرالدین طوسی خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه مراغه اخلاق ناصری خواجه نصیر ابن سینا

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.irna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایرنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۲۴۲۳۱۶۸ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

چهل و ششمین دوره مسابقات ریاضی دانشجویی کشور در دانشگاه تبریز به کار خود پایان داد

ایسنا/آذربایجان شرقی آیین اختتامیه‌ی چهل و ششمین دوره‌ی مسابقات ریاضی دانشجویی کشور در دانشگاه تبریز برگزار و نفرات و تیم‌های برتر این دوره از مسابقات معرفی شدند.

غلامرضا حجتی، معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز روز جمعه ۱۴ اردیبهشت طی سخنانی در آیین اختتامیه‌ی این مسابقات اظهار کرد: دانشگاه تبریز به‌عنوان دومین دانشگاه قدیمی کشور و مشهدالشهدای دانشگاه‌‍‌های ایران اسلامی بر خود می‌بالد که همواره جزو رتبه‌های برتر علمی در سطح ملی و بین‌المللی بوده است و اکنون با دارا بودن بیش از ۲۱ دانشکده و پژوهشکده و تحصیل بیش از ۲۱ هزار دانشجوی ایرانی و بین‌المللی یکی از قطب‌های علمی کشور محسوب می‌شود.

وی ادامه داد: دانشکده‌ی ریاضی، آمار و علوم کامپیوتر یکی از دانشکده‌های قدیمی و فعال در برگزاری مسابقات دانشجویی، کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی در کشور است و بنده نیز به‌عنوان عضوی از این دانشکده افتخار می‌کنم که تقریباً هر دو سال یک بار وگاهی هر سال شاهد برگزاری این قبیل مراسمات در دانشکده‌ی ریاضی هستیم.

حجتی ضمن تقدیر از حامیان مالی این مسابقه، حمایت‌های صورت گرفته از برنامه‌های علمی را نشان‌دهنده‌ی خرد بالا و علاقه‌ی شدید این حامیان به علم عنوان کرد و افزود: مطالبه‌ی اصلی ما این است که باید برای بهبود وضعیت فعلی علوم پایه و مخصوصاً ریاضی چاره‌اندیشی شود؛ چراکه اکنون حال علوم پایه در کشور چندان خوب نیست و مسئولان مربوطه همانطورکه برای جلوگیری از پیری جمعیت، قانون حمایت از خانواده و جمعیت را تصویب کردند، می‌بایست قانونی نیز برای بهبود وضعیت علوم پایه در نظر بگیرند که حتی مورد تأکید رهبرمعظم انقلاب نیز می‌باشد.

معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز در خاتمه ضرورت شناسایی، تربیت، شکوفایی و تکریم استعدادهای تحصیلی به ویژه در علوم پایه و ریاضیات را خواستار شد.

مسابقات ریاضی دانشجویی کشور یک فرصت و بستری برای تشویق و ترغیب دانشجویان ریاضی است

رئیس دانشکده‌ی ریاضی، آمار و علوم کامپیوتر دانشگاه تبریز نیز طی سخنانی گفت: دانشگاه تبریز و دانشکده‌ی ریاضی برای دومین بار میزبانی مسابقات ریاضی دانشجویی کشور را برعهده گرفت و این افتخار بزرگی برای ما است که میزبان یکی از معتبرترین مسابقات ریاضی دانشجویی در سطح جهان بودیم و انجمن ریاضی ایران با افتخار از سال ۱۳۵۲ تاکنون این مسابقات را در بالاترین سطح کیفی و استاندارد برگزار می‌نماید.

سیدحمید رضا مراثی ادامه داد: برندگان مسابقات ریاضی دانشجویی کشور همواره جزو سرآمدان و افتخارات این علم در دنیا بودند که از جمله‌ی این افراد می‌توان به مرحومه دکتر میرزاخانی اشاره کرد که یکی از مدال آوران این مسابقات بود.

وی در بخش دیگری از سخنان خود، با بیان اینکه در حال حاضر علوم پایه و ریاضیات حال و روز خوبی ندارد، افزود: ریاضیات علم مادر و زیرساخت بسیاری از علوم و فناوری است و علی‌رغم اینکه در اسناد بالادستی بر تقویت علوم پایه تأکید شده است، اکنون در بخش آموزش دستاورد خاصی وجود ندارد و تنها جنبه‌ی پژوهشی مورد توجه قرار گرفته است که ما باید علاوه بر تقویت حوزه‌ی آموزشی، بخش پژوهش را نیز هدفمند و در راستای حل مسائل و مشکلات جامعه انجام دهیم.

رئیس دانشکده‌ی ریاضی، آمار و علوم کامپیوتر دانشگاه تبریز همچنین تربیت نیروی انسانی کارآمد را یکی از ابزارهای تحول آموزشی و پژوهشی علوم پایه عنوان و تاکید کرد: مسابقات ریاضی دانشجویی کشور یک فرصت و بستری برای تشویق و ترغیب دانشجویان ریاضی است و ما ضمن تقدیر از حامیان مالی این مسابقه، امیدواریم این حمایت‌ها تداوم داشته و انجمن ریاضی و حتی وزارت علوم این قدم را از باب انتفاعی بودن دنبال کنند.

ضرورت حفظ مسابقات ریاضی دانشجویی کشور به‌عنوان یک برند مهم و معتبر

مدیرکل دفتر الگوسازی و تکریم نخبگان بنیاد ملی نخبگان کشور نیز گفت: مسابقات ریاضی دانشجویی کشور یک برند معتبر و مهم محسوب می‌شود که ما باید در حفظ و تقویت این برند تلاش کنیم.

محسن شاهرضایی ادامه داد: بنیاد ملی نخبگان کشور در راستای حمایت از مدال‌آوران و نفرات برتر این مسابقات امتیازات ویژه‌ای را در نظر گرفته است و ما باید برنامه‌هایی را برای خروج علوم پایه و ریاضیات از وضعیت فعلی در نظر بگیریم؛ چراکه اکنون ریاضیات از وضعیت سنتی قبل خارج و به یک علم میان رشته‌ای تبدیل شده است و اهمیتی زیادی دارد.

اختصاص بن خرید کتاب برای ۱۰ نفر اول مسابقه ریاضی دانشجویی کشور از سوی مجله معتبر اشپرینگر

محمد صال مصلحیان، رئیس انجمن ریاضی ایران نیز ضمن تقدیر از تمامی عوامل اجرایی، کمیته‌های علمی و حامیان مالی این مسابقات، از اختصاص بن خرید کتاب برای ۱۰ نفر اول این مسابقه از سوی مجله‌ی معتبر اشپرینگر خبر داد.

به گزارش ایسنا، در پایان چهل و ششمین دوره‌ی مسابقه‌ی ریاضی دانشجویی به میزبانی دانشگاه تبریز، دانشگاه‌های صنعتی شریف، تهران، فردوسی مشهد، صنعتی امیرکبیر و صنعتی خواجه نصیر، عنوان اول تا پنجم بخش تیمی را به خود اختصاص دادند. همچنین دانشگاه صنعتی خواجه نصیر جایزه‌ی دانشگاهی که در سه سال اخیر پیشرفت محسوسی داشته است، دریافت کرد.

در بخش‌ انفرادی نیز جوایز در چهار بخش مدال طلا، مدال نقره، مدال برنز و دیپلم افتخار بین دانشجویان شرکت کننده در این مسابقه توزیع شد.

انتهای پیام